„Spędziłem w Afryce blisko sześć lat w jej najbardziej burzliwym okresie, zresztą pełnym dobrych — choć czasem za łatwych nadziei. Był to przełom dwóch różnych epok — kończył się kolonializm, zaczynała się niepodległość” — tak Ryszard Kapuściński zaczyna książkę „Gdyby cała Afryka” opublikowaną w 1971 roku.

Gdy jedenaście lat wcześniej kilkanaście krajów kontynentu afrykańskiego wywalczyło sobie niepodległość, nad wyobraźnią polityczną epoki zawisła niewiadoma. Co będą oznaczać w praktyce przetasowania polityczne, które nastąpiły w tak krótkim czasie, na tak rozległym geograficznie terenie? W ten sposób wytworzyła się przestrzeń do dwóch pozornie przeciwstawnych sposobów myślenia o kontynencie afrykańskim: afrooptymizmu i afropesymizmu. Optymistami kierowała nadzieja na powstanie nowej siły, przeciwwaga dla globalnego porządku politycznego, opartego na zimnowojennej dynamice Wschód-Zachód. Z tej perspektywy niepodległościowe przemiany na kontynencie miały być nie tylko końcem epoki kolonialnego wyzysku, lecz także szansą na nowego gracza w rozgrywkach z Północą. Pesymiści widzieli w dekolonizacji zapowiedź degradacji, która w ich oczach musiała nastąpić na skutek rozmontowania dotychczasowych struktur.

W książce „Afrotopia” senegalski akademik Felwine Sarr pisze: „afropesymiści spotykali się z powszechną akceptacją ich przekonania o tym, że kontynent już zmierzał w złym kierunku; Afryka była płaczącym potworem, którego ostatnie agonalne konwulsje zwiastowały zbliżający się koniec” [tłum. własne O. B.]. Oba te poglądy wyrastały ze wspólnego podłoża ideowego, którego przykładem może być stosunek do Afryki niemieckiego filozofa Georga Wilhelma Friedricha Hegla. W pierwszej połowie XIX wieku, podczas wykładów z filozofii dziejów, współtwórca nowoczesnej filozofii europejskiej wyłożył koncepcję kontynentu zamieszkiwanego przez Czarnych, jako miejsca pozbawionego Historii. Afryka była dla Hegla obszarem, który zatrzymał się w stanie naturalnym, bez rozwoju cywilizacji. Taki sposób myślenia wpisywał się w uprawianą przez Europejczyków politykę podboju kontynentu afrykańskiego. 

Na chwilę przed wybuchem II wojny światowej system kolonialny osiągnął swój punkt kulminacyjny. Sześć lat konfliktu, w który imperialne mocarstwa zaangażowały Afrykańczyków, wcielając ich do swoich wojsk kolonialnych, wpłynęło na osłabienie Europy i wzmocnienie niepodległościowych dążeń na kontynencie afrykańskim. System zaczął się rozpadać, a wspomniany rok 1960, zwany Rokiem Afryki, okazał się punktem zwrotnym w procesie dekolonizacji. Zmiany te jednak nie wyeliminowały myślenia o Afryce w kategoriach utopijnych. Wydarzenia, którym Zachód przyglądał się z niepokojem i wyczekiwaniem, zdawały się paliwem napędzającym nierealistyczne scenariusze. 

Kapuściński po raz pierwszy podróżuje do Afryki pod koniec lat pięćdziesiątych. Odwiedza Ghanę tuż po wywalczeniu niepodległości. „Panowała tu gorączka wyzwoleńcza i można było spotkać ludzi z całej Afryki. Przyjeżdżało też mnóstwo dziennikarzy ze świata. Sprowadzała ich ciekawość, niepewność i nawet lęk stolic europejskich — czy aby Afryka nie wybuchnie, czy nie poleje się tu krew Białych, a nawet czy nie powstaną armie, które wyposażone w broń, jaką podrzucą im Sowieci, nie spróbują — w odruchu zemsty i nienawiści — ruszyć na Europę?” — wspomina kilkadziesiąt lat później w „Hebanie”, próbie podsumowania jego refleksji o kontynencie afrykańskim.

Ta wielka niewiadoma, ciekawość i niepewność, rozpalające wyobraźnię afrooptymistów i afropesymistów Północy, wytworzyła kontekst, który sprawił, że trzydziestoletni wówczas dziennikarz PAP-u i „Polityki” został pierwszym korespondentem Polski Ludowej w Afryce, gdzie każdy dzień przynosił epokowe przemiany polityczne w kolejnych krajach. W 1962 roku trafia do Dar es-Salam w Tanganice, gdzie PRL właśnie otworzyła ambasadę. Jak pisze Artur Domosławski w biografii Kapuścińskiego: „Tanganika to było właściwe miejsce: ogłosiła niepodległość, gości bojowników z kontynentu, jest nieformalnym ośrodkiem spiskowców, a jej przywódca Nyerere [Julius, przyp. red.] mieni się pierwszym afrykańskim socjalistą”. Być może zdarzenia potoczyłyby się inaczej, gdyby polski autor nie przesiadywał wtedy w hotelu New Africa w Dar es-Salam. Z perspektywy czasu nieco pretensjonalną nazwę można uznać za symboliczną. Przy piwie polski korespondent spotyka wspomnianego prezydenta Tanganiki Juliusa Nyerere, Roberta Mugabe, który w 1980 roku zostanie premierem Zimbabwe, Abeida Karume przyszłego prezydenta Zanzibaru, czy Eduardo Mondlane współtwórcę Frontu Wyzwolenia Mozambiku, który w 1969 roku zginie w zamachu. Kapuściński słucha jak „spiskuje Afryka”.

W 1963 roku publikuje pierwszą książkę dotyczącą afrykańskiej polityki, „Czarne gwiazdy”, składającą się z tekstów, które miały się znaleźć w nigdy niedokończonych książkach o pierwszym kongijskim premierze Patrisie Lumumbie i prezydencie Ghany Kwame Nkrumahu. Reportaże zebrane w tomie „Gdyby cała Afryka” to wyrywkowy, niemal wrażeniowy, zapis toczących się w latach sześćdziesiątych przemian politycznych. Kapuściński opisuje więc list, który wysłał do niego sekretarz generalny Frontu Wyzwolenia Mozambiku Lourenço Milinga z prośbą o finansowe wsparcie w organizacji wesela. W 1963 roku uczestniczy w sesjach parlamentu Tanganiki, gdzie przysłuchuje się grudniowej dyskusji o koncepcji wprowadzenia obowiązku alimentacyjnego. „Tradycyjne prawo afrykańskie nie stwarza różnic między dziećmi ślubnymi i nieślubymi. Różnice te zostały wniesione dopiero przez kolonializm” — notuje głos jednego z posłów, który proponowaną ustawę określa „odbiciem mentalności kolonialnej”. W tym samym roku, w tłumie dziennikarzy ze świata, Kapuściński relacjonuje obrady konferencji państw afrykańskich odbywające się w Addis Ababie w Etiopii, w budynku Africa Hall, zbudowanym na zlecenie cesarza Hajle Syllasje w 1961 roku. Opisuje „monstrualny pierścień — powiększoną kopię pierścienia papieskiego”, który nosi na palcu ksiądz Fulbert Youlou, występujący w sutannie prezydent Kongo Brazaville . Wspomina wysiłki Somalii dążącej do zmiany granic, zwracając uwagę na to, że  „nikt w Afryce nie chce dopuścić do groźnego w skutkach precedensu rewizji granic. Trzeba by wówczas w Afryce zrewidować wszystkie granice — ale według jakiego kryterium?”. Cytuje przemówienie Hasana as-Sanusiego, następcy tronu Libii: „Musimy zjednoczyć wysiłki narodów Afryki, aby usunąć ostatnie bastiony kolonializmu we wszystkich jego formach, takich jak syjonizm, dyskryminacja rasowa i wszelkie rodzaje tyranii i panowania kolonialnego”. Tłumaczy „Plan Nkrumaha”, według którego afrykańska niepodległość jest pozorna i dopiero utworzenie jednego państwa — unii w rodzaju Stanów Zjednoczonych lub Związku Radzieckiego sprawi, że afrykańskie państwa uwolnią się od obcego kapitału i przestaną być „narzędziami w rękach neokolonializmu”. Gdy spotkanie liderów kontynentu po długich sporach o kształt Karty Afryki dochodzi do końca, reporter wypytuje o opinie korespondentów z Francji, Chin, Indii, USA i ZSRR. „Wszyscy pisali o konferencji z gorącą aprobatą, dając do zrozumienia, że dla ich pozaafrykańskich stolic było to bardzo pozytywne doświadczenie […] Afryka — enfant terrible współczesnej polityki światowej — ma nadal dobrą prasę […] każdy pozaafrykański ośrodek polityczny znajduje dla siebie w Afryce coś dobrego”. W podsumowaniu reportażysta wspomina o tym, jak  konferencja w Etiopii pokazała, że na kontynencie „dialog jest możliwy”.

W 1964 roku „Polityka” publikuje zastrzeżony tekst, który miał trafić jedynie na biurka decydentów. W artykule Kapuściński pisze o najdroższych limuzynach świata kupionych przez prezydenta Kenii Jomo Kenyattę i weselu na 28 tysięcy osób, na które premier Ugandy Milton Obote wydał 60 tysięcy z budżetu państwa. Gdy tekst przedrukowuje kenijska prasa, Kapuściński boi się deportacji. Ratuje go interwencja wiceprezydenta Jaramogiego Ogingi Odingi, który przekonuje polityków, że nie powinni aresztować korespondenta za pisanie prawdy o nieprawidłowościach. W tamtym czasie Kapuściński z zafascynowaniem czyta „Wyklęty lud ziemi” Frantza Fanona, dziś uważany za jeden z kanonicznych tekstów dla badań nad kolonializmem. Koncepcja, że w Afryce odbywa się „fałszywa dekolonizacja”, pokrywa się tym, co polski autor obserwuje i opisuje, przyglądając się uwikłanym w korupcję zakładnikom zimnowojennych szachów Wschodu i Zachodu.

Dwadzieścia lat później do druku trafia „Cesarz”. Tekst poświęcony detronizacji Hajle Syllasje właściwie nie jest reportażem, lecz przypowieścią o władzy autorytarnej. Krytycy zarzucają Kapuścińskiemu, że zrobił analfabetę z gruntownie wykształconego cesarza posługującego się kilkoma językami. Polscy czytelnicy widzą w niej krytykę dworskich obyczajów w rządzie I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka. W tle odbywała się zresztą zmiana stosunku polskiej polityki wobec Etiopii. W latach sześćdziesiątych przepraszano cesarza za międzywojenne poparcie dla włoskiej inwazji na Abisynię i przyjmowano z honorami podczas wizyty w Polsce. Gdy w 1974 roku do władzy doszedł sponsorowany przez Blok Wschodni Derg, ocena się zmieniła, fetowano koniec autorytarnych rządów.

Jerzy Nowak, przyjaciel Kapuścińskiego, mówił, że autor dostrzegał polityczno-gospodarczy impas, który w pewnym momencie nastał na kontynencie — nadzieje pokładane w kapitalizmie okazały się zgubne, z kolei socjalistyczne obietnice — niewiarygodne. Już wtedy, w drugiej połowie lat 60., romantyczna wiara w rewolucyjne ideały przeplatała się w tekstach Kapuścińskiego z realizmem i poczuciem bezradności. Gdy w latach 90. autor ponownie odwiedził Africa Hall, modernistyczny gmach projektu Włocha Arturo Mezzedimiego, z kolorowymi witrażami, symbolizującymi wolność Afrykańczyków, autorstwa Afewerka Tekle, na korytarzach dzieci grały w ping-ponga obok straganu sprzedającego skórzane kurtki. W końcu XX wieku epidemia AIDS i regionalne klęski głodu stają się nowym paliwem europejskiego afropesymizmu, w którym pogrąża się także polski autor. Kapuściński daje się ponieść metaforom i obrazom, przywodzącym na myśl choćby „Jądro ciemności” Josepha Conrada. „Na tym kontynencie natura przybiera tak monstrualne i agresywne postacie, nakłada tak mściwe i budzące trwogę maski, takie zastawia na człowieka pułapki i zasadzki, że żyje on w poczuciu niepewności jutra, w lęku i trwodze. Wszystko występuje tu w formie zwielokrotnionej, rozpasanej, histerycznie przesadzonej. (…) W stosunkach natura — człowiek nie ma tu nic, co by je łagodziło. (…) Afrykanin to człowiek, który od urodzenia do śmierci przebywa na froncie, walcząc z wyjątkowo nieprzychylną naturą swojego kontynentu, i już sam fakt, że żyje i potrafi przetrwać, jest jego największym zwycięstwem” — pisze w „Hebanie” opublikowanym u progu nowego millenium. Książkę zaczyna od stwierdzenia, że „poza nazwą geograficzną, Afryka nie istnieje”, a kończy sceną napotkania w środku nocy samotnego słonia, który nagle przeszedł obok stolików rozstawionych na polanie w buszu. Pisze o Afrykańczykach, że: „Zamiast ducha autokrytyki noszą w sobie pełno uraz, kompleksów, zawiści, zadrażnień, dąsów, manii. To powoduje, że są kulturowo, trwale, strukturalnie niezdolni do postępu, do wytworzenia w sobie wewnętrznie woli przemiany i rozwoju”, lecz zarazem punktuje pielęgnowany przez Europejczyków jednorodny obraz kontynentu: „Głód, dzieci-szkieleciki, sucha spękana ziemia, slumsy w mieście, rzezie, AIDS, tłumy uchodźców bez dachu nad głową, bez odzienia, bez lekarstw, wody i chleba”, który wyśmiewał Kenijczyk Binyavanga Wainaina w tekście “Jak pisać o Afryce”. Miejsce, które przez lata było dla Kapuścińskiego przestrzenią realizacji pisarskiej pasji i domem, staje się niemal mityczne, legendarne, odległe od przestrzeni intelektualno-rewolucyjnego fermentu, który starał się uchwycić w latach sześćdziesiątych.

W 2001 roku John Ryle, amerykański antropolog, opublikował w „Times Literary Suplement” artykuł „At play in the bush of ghosts. Tropical baroque and African reality in the work of Ryszard Kapuściński”. Ryle wytykał polskiemu autorowi szereg nieścisłości w „Cesarzu” i w „Hebanie”, by ostatecznie podsumować: „Mimo antykolonialnej postawy, sposób w jaki Kapuściński pisze o tym kontynencie, jest właśnie rodzajem literackiego kolonializmu, wymyślnego »orientalizmu«, selektywności. Choć Kapuścińskiego przepełnia troska o dobro ludzi i ma aspiracje mówienia w imieniu Afrykańczyków, w istocie lekceważy fakty, akuratność opisu i przez to ukazuje Afrykańczyków w krzywym zwierciadle. […] Z tego miejsca — wyimaginowanej Afryki — pisarz może powrócić z dowolną opowieścią”.

W czasie zimnej wojny Zachód chciał realizować swoje neokolonialne interesy, wykorzystując stare zależności, tanią siłę roboczą i bogactwa kopalne. Blok Wschodni w gruncie rzeczy liczył na to samo, lecz w internacjonalistycznych dekoracjach braterskiej walki o lepsze jutro. Utopie mają to do siebie, że nigdy się nie urzeczywistniają. Afrooptymizm i afropesymizm to w gruncie rzeczy dwie strony jednego uproszczenia. Utopijna projekcja, zza której nie widać kłopotliwych skutków wieloletniej kolonizacji i rasistowskiej polityki kolonizatorów, które doprowadziły do sztucznych granic, biegnących w poprzek obszarów etnicznych oraz językowych, a także następstw przeszczepienia europejskich koncepcji społeczno-politycznych na kontynent o własnych, odmiennych tradycjach. Trudności kontynentu na przełomie XX i XXI wieku wynikały przede wszystkim z tej skomplikowanej spuścizny. Kilkudziesięcioletni proces dekolonizacji, często krwawej, zostawił po sobie kraje trudne do rządzenia w swoich sztucznych granicach, nakreślonych w XIX wieku  przez ludzi, którzy nigdy w życiu nie widzieli nawet skrawka Afryki. Ten postkolonialny krajobraz szczegółowo analizuje nigeryjski pisarz i dziennikarz Dipo Faloyin w książce „Afryka to nie państwo”.

Ryszard Kapuściński wciąż jest być może najbardziej rozpoznawalnym za granicą polskim reporterem lub pisarzem z pogranicza fikcji i literatury faktu, zważywszy na czasami nonszalancki stosunek do faktów, na który wskazywało wielu specjalistów. Jego spojrzenie na problemy kontynentu afrykańskiego, który odwiedzał i opisywał od końcówki lat 50. aż do śmierci, zdaje się rozciągnięte między tymi pozornie przeciwstawnymi, utopijnymi biegunami myślenia o Afryce. A jednak utopia może mieć także siłę budującą. Wspomniany Felwine Sarr w „Afrotopiach” pisze, że „przyszłość jest miejscem, które jeszcze nie istnieje, ale które można już kształtować w ramach przestrzeni mentalnej. Dla społeczeństw to nieistniejące miejsce musi być przedmiotem namysłu nad ewentualnościami. W związku z tym pracuje się w czasie teraźniejszym, by doprowadzić do jego zaistnienia. Afrotopos to atopos Afryki: miejsce, które dopiero nadejdzie, już jest zasiedlane. Wymaga inwestycji w myślenie i wyobraźnię” [tłum. własne O. B.].